ArmenLur

ԱՅՍՕՐ ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ ՆՇՎՈՒՄ Է

Խաչվերաց (Հայ Առաքելական եկեղեցի)

• Խաչվերացը Հայ Եկեղեցու հինգ տաղավար տոներից վերջինն է: Այն Խաչին նվիրված տոներից ամենակարևորն է, որովհետև նվիրված է գերությունից խաչի վերադարձի և փառաբանության հիշատակին: Հայաստանյայց Եկեղեցում Խաչվերացը տոնում են սեպտեմբերի 11-17-ն ընկած ժամանակահատվածում հանդիպող կիրակի օրը: Սուրբ Խաչը տոնվում է ի հիշատակ Տիրոջ խաչափայտի` պարսկական գերությունից Երուսաղեմ վերադարձի և Գողգոթայում կանգնեցման (վերացման): Այստեղից էլ տոնը կոչվում է Խաչվերաց:
• Սուրբ խաչի գյուտից հետո Հեղինե թագուհին սուրբ Կոստանդիանոս կայսեր հրամանով Գողգոթայի վրա կառուցեց «Սուրբ Հարության» տաճարը և այնտեղ կանգնեցրեց Տիրոջ խաչափայտը: Ապա նաև Բեթղեհեմում և այլ տնօրինական վայրերում տաճարներ և մատուռներ կառուցեց: Թագուհին հրամայեց մեծ հանդիսավորությամբ ութ օր տոնել սուրբ տաճարների նավակատիքը: Այդ օրվանից կարգ սահմանվեց ամեն տարի՝ սեպտեմբերի 13-ին տոնել Խաչի նավակատիքը և Եկեղեցու տոնը, իսկ սեպտեմբերի 14-ին՝ Խաչի տոնը: Այդ օրը Հակոբոս Տյառնեղբոր օրինակով քահանայապետը բարձրացնում էր Տիրոջ խաչափայտը հավատացյալների պահպանության համար, այդ պատճառով էլ տոնը կոչվեց «Խաչվերաց»:
• Խաչվերացի տոնն իր վերջնական հաստատումը ստացավ հետագայում, երբ իր հզորության գագաթնակետին հասած Պարսկաստանի Խոսրով Ամբարիշտ թագավորը 610 թվականին կամենում էր իրեն հպատակեցնել Հերակլ կայսերը և նամակով նրան առաջարկում է գալ, ընդունել իր գերազանցությունը և պաշտել իրեն: Նա, մեծ զորք տալով իր Խոռեմ զորավարին, նրան ուղարկեց հունաց աշխարհ, և վերջինս սկսեց ավերել ու մեծ ավար վերցնել պաղեստինցիների աշխարհից:
• Խոռեմ զորավարը 614 թվականին, տասնինն օր շարունակ պաշարելով քաղաքը և փորելով քաղաքի հիմքերը, այն գրավեց: Երբ պարսից զորքը մտավ քաղաք, սրի քաշվեց ողջ բնակչությունը: Կոտորվեց 57 000 մարդ և գերի վերցվեց 35 000 մարդ: Նրանց թվում գերեվարվեց նաև Զաքարիա հայրապետը: Ապա պարսիկները մտան Սուրբ Հարության տաճարը, բռնագրավեցին Աստվածընկալ սուրբ Խաչը և տաճարի ոսկյա ու արծաթյա սպասքները, իսկ քաղաքն այրեցին: Հետո զորավարը գերիներին հրամայեց քաղաքը վերստին կառուցել և բոլոր հրեաներին արտաքսել, իսկ ինքը պատվական Խաչը տարավ Պարսկաստան: Երբ զորքը մոտենում էր թագավորանիստ քաղաքին, Խոսրով թագավորն ընդառաջ ելավ՝ դիմավորելու Տերունական Խաչին, որից Քրիստոսի Խաչն ակամա փառավորվեց: Երբ Քրիստոսի Խաչն այդպիսի պատվով մտավ քաղաք, պարսից թագավորն այն մեծ պատվով պահեց իր գանձարանում և Խաչի առջև մի անշեջ կանթեղ էր մշտապես պահում:
• Քրիստոնյաները, զրկվելով իրենց սրբությունից, հայտնվեցին այնպիսի անմխիթար վիճակում, ինչպես ժամանակին հայտնվել էին հրեաները, երբ փղշտացիները գերեվարել էին Աստծո Ուխտի տապանակը: Սակայն Տիրոջ խաչը, հայտնվելով Պարսկաստանում, մեծ փառքի արժանացավ, ինչպես և Տապանակն Ազոտոսում (տե՛ս Ա Թագ. Ե): Տեղաբնակները Տիրոջ խաչին վերաբերում էին մեծ երկյուղածությամբ և ասում, որ քրիստոնյաների Աստվածն է իրենց մոտ եկել: Դրանից նրանց սրտերն այնպիսի ահով էին տոգորվում, որ հեթանոս լինելով հանդերձ՝ չէին համարձակվում վնասել խաչափայտը, և նույնիսկ վրան եղած թանկարժեք զարդերին չէին դիպչում: Շատերն էլ այդ ահից դիմում էին տեղաբնակ քրիստոնյաներին և նրանցից լսելով Ավետարանի խոսքը, քրիստոնեություն ընդունում:
• Այնուհետև Հերակլ կայսրն օգնության կանչեց ճենաց Խական թագավորին: Հերակլին իր ռազմական օժանդակությունն էր բերում նաև հայկական կողմը՝ զորավար Մժեժ Գնունու գլխավորությամբ, ում միացան նաև պարսկահպատակ հայերը: Սակայն Խոսրով թագավորի հզոր բանակի ճնշման տակ ճենաց թագավորն անցավ Խոսրովի կողմը, և Հերակլ կայսրը մեծ պարտություն կրեց: Այդ պարտությունից հետո նա քուրձ հագավ, հանեց իր թագն ու թագավորական ծիրանին և մոխրի վրա ընկնելով՝ երեք օր շարունակ աղոթեց՝ բարեխոս ունենալով Մարիամ Աստվածածնին: Չորրորդ օրը նա ստացավ աղոթքի պտուղը. տեսիլքով նրան հայտնվեց, որ պետք է հաղթի այդ պատերազմում: Եվ իսկապես, ճակատամարտում Հերակլը հաղթեց, Խոսրովը սպանվեց, իսկ նրա բանակի մնացորդը փախավ:
• Հերակլ կայսրը մեծ զորքով գալիս է արևելք և պահանջում Սուրբ Խաչը, որն անմիջապես տրվում է: Սկզբում Սուրբ Խաչը Պարսկաստանից հանդիսավոր թափորով փոխադրվում է հայոց Կարին քաղաքը, ապա այնտեղից՝ Կոստանդնուպոլիս և հետո՝ Երուսաղեմ: Խաչափայտն աննկարագրելիորեն մխիթարում ու ոգևորում է բարեպաշտ հավատացյալներին: Գերեդարձության ճանապարհին Խաչը գրեթե ամեն տեղ բարձրացվում է և ամենուր ցնծություն առաջացնում, որը կարծես վերապրումն էր Քրիստոսի հարության: Այդ դեպքերն էլ պատճառ դարձան «Խաչվերացի» տոնի հաստատման համար:
• Այդ առիթով է Կարնո դաշտի հարավարևելյան կողմում բարձրացող լեռների մեծ գագաթը Խաչափայտ կոչվում: Այդ լեռան սարահարթի վրա բխում է սառնորակ ջրի աղբյուր, որն ուխտատեղի է դարձել: Տեղական ավանդությունը պատմում է, որ Խաչը հանձնելուց հետո պարսիկները կրկին փորձում են այն ետ վերցնել: Հայերը, խաչափայտն այնտեղ թողնելով, ետ են մղում պարսկական կողմի հարձակումը և երբ վերադառնում են խաչափայտը վերցնելու, տեսնում են, որ Խաչի դրված տեղից վճիտ աղբյուր է բխում: Նույնանուն լեռների ստորոտում կա Խաչկա վանքը, ուր Խաչվերացի սքանչելի տոնի առիթով ժամանակին բազում ուխտավորներ էին այցելում:
• Խաչվերացի տոնը կատարվում է մեծ հանդեսով: Երեկոյան մի ափսեի վրա բազմեցնում են Կենաց փայտի մասունք պարունակող խաչը, այն զարդարում ռեհանով ու բազմերանգ ծաղիկներով և վրան վարդաջուր ցողում: Ապա խաչը թափորով բերում են եկեղեցու գավիթ և դրանով տյառնագրում աշխարհի չորս կողմերը: Այդ օրն ուրախանում է երկինքը, ցնծում երկիրը և պայծառանում մայր Եկեղեցին, քանզի քառաթև վայելչական պսակով զարդարեց իր գլուխը, որը սրսկված է Աստծո Որդու Արյամբ: Աստվածային նշանը՝ տիեզերքի փրկագործ ու աշխարհակեցուցիչ Խաչը, կանգնեց տիեզերքի մեջ, ցոլացած բարձրացավ սուրբ Գողգոթայի վրա, արփիափայլ ճառագայթներով փայլեց Երուսաղեմում, ավելի պայծառ, քան արեգակը, և տարածելով բոցաճաճանչ ճառագայթափայլ հրանյութ թևերը՝ լցրեց տիեզերքի բոլոր ոլորտներն՝ իր ամենահաղթ ու պահապան զորությամբ ծածկելով բոլոր հեթանոսներին:
• Խաչի չորս թևերը միմյանցից տարբեր ուղղություններով են ներգործում: Խաչի ներքևի պատվանդանն ավերում է դժոխքը, վերևի գլուխը Դրախտի դուռն է բացում, աջ թևը մարդկային ցեղին շնորհներ է բաշխում, իսկ ձախը՝ սաստում և պատուհասում դևերին:
• Մարգարեները խաչը «հեռվից» քարոզեցին, և երջանիկ առաքյալները խաչով երևացին ահավոր դևերին: Սուրբ վկաները խաչով հաղթեցին անօրեն բռնավորներին, և անապատաբնակները խաչով կրոնավորելով պահպանվեցին: Սուրբ և պարկեշտ կույսերը խաչով են զգաստանում, և քահանաները խաչով են կարգը կատարում:
• Ժողովրդական ավանդույթի մեջ Խաչվերացը կամ «Սըրբխեչը» աշնան սկիզբը խորհրդանշող ուրախ տոն է: Տոնի նախօրեին` շաբաթ օրը կանայք խմորեղեն են պատրաստում, տղամարդիկ` ուլ մորթում ու գորովի պատրաստում: Ժողովրդական ավանդության համաձայն ուլի միսը և ձավարով փլավն այդ օրվա առանձնահատուկ ուտելիքներն են, առանց որոնց տոնը լիարժեք չի կարող լինել:
• Շատ տեղեր Խաչվերացը` «Սըրբխեչը» ընկալում են որպես աշնանամուտ: Ինչպես ասում էին քեսապցիները` «Խաչ, վերմակը առ, ներս փախիր», - այսինքն` բացօթյա գիշերողներն այլևս տանն են գիշերում:
• Խաչվերացի հաջորդ օրը մեռելոց է: Այդ օրը եկեղեցիներում մատուցվում է Ս. Պատարագ, կատարվում է հոգեհանգստյան կարգ, որից հետո այցելում են հանգուցյալների շիրիմներին:

* * *

• Հայ Առաքելական եկեղեցին ունի Սուրբ Խաչին նվիրված հետևյալ տոները. Սուրբ Խաչի երևման, Խաչվերաց, Վարագա Ս. Խաչի, Ս. Խաչի գյուտ: Այս չորսից երեքը նշվում են քրիստոնյա բոլոր եկեղեցիներում, և միայն Վարագա Սուրբ Խաչի տոնն է զուտ հայկական ու կատարվում է միայն մեր Եկեղեցում:

Խաչին ապավինելու աղոթք

Երբ լուսավոր ամպերի վրա
Երևաց Հոր փառքով,
Քո խաչը մեզ ապավեն թող լինի,
Տեր Հիսուս:

Այն ժամանակ մենք`
Քեզ ապավինածներս,
Չենք ամաչի,
Այլ Քո մեծ զորությամբ,
Որպես լույսի որդիներ,
Կբերկրենք Քո աջ կողմում:

• Այս տոնը հանդիպելու է հետևյալ ամսաթվերին՝ 2022-09-11, 2023-09-17, 2024-09-15, 2025-09-14, 2026-09-13, 2027-09-12, 2028-09-17, 2029-09-16, 2030-09-15։

ԻՐԱԴԱՐՁՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԵՎ ՀԱՅԵՐԻ ՇՈՒՐՋ

2001 - Աղմկահարույց սպանություններ. Իր բնակարանի դռանը հարմարեցված նռնակի պայթյունից սպանվում է ՀՀ վարչապետի վերահսկողական ծառայության պետ Գագիկ Պողոսյանը:

• Սպանությունը բացահայտված չէ: Պայթյունից տուժել է նաև Պողոսյանի 20-ամյա որդին։

1999 - Եվրոպայի խորհրդի խորհրդարանական վեհաժողովի նախագահ լորդ Ռասել Ջոնսթոնը ելույթ ունեցավ Ազգային Ժողովի նստաշրջանում։

• Եկել է ասելու, որ Եվրախորհրդի անդամ դառնալու համար Հայաստանը պետք է անխախտ հետևի ժողովրդավարությանը և պաշտպանի մարդու իրավունքները, լուծի հարևանների հետ խնդիրները։
• Լորդ Ռասել Ջոնսթոնն Ֆրանկֆուրտից Երևան էր ժամանել նախորդ օրը  և Հայաստանի հողի վրա ոտք դնելուց անմիջապես հետո ասել էր, որ Ղարաբաղը օկուպացված տարածք է։ 

1997 - Լորիս Ճգնավորյանը հեռացավ Հայաստանի պետական ֆիլհարմոնիկ նվագախմբի գլխավոր դիրիժորի պաշտոնից։ 

• Նախարար Արմեն Սմբատյանն ասել էր, որ Ճգնավորյանից ընդամենը վերցվել է դահլիճից օգտվելու մենաշնորհը։

1992 - Մարտակերտի շրջանի Վաղուհաս գյուղի համար մղվող մարտերում զոհվեց Արցախյան ազատամարտի հերոս, հասարակական-քաղաքական գործիչ, գրող, լրագրող Սամվել Շահմուրադյանը։
1989 - Գրանցվում է Ադրբեջանի ժողովրդական ճակատը։

ԱՅՍՕՐ ԾՆՎԵԼ ԵՆ

1997 - Վազգեն Զախարյան, Հայաստանի նկարիչների միության պատմության մեջ ամենաերիտասարդ արվեստաբանների անդամը
1987 - Սյուզի Կենտիկյան (մականուն՝ Killer Queen), կին բռնցքամարտիկ

• Թեթևագույն քաշային կարգում WIBF, ապա WBO վարկածով կին պրոֆեսիոնալների շարքում բռնցքամարտի աշխարհի չեմպիոն (2007, 2009)։
• Killer Queen («Մարդասպանների Թագուհի») մականունը փոխառվել է Queen ռոք խմբի համանուն երգից։ Այս երգի ներքո է Կենտիկյանը սովորաբար ռինգ դուրս գալիս։
• Իտալական Affaritaliani պարբերականը Ս. Կենտիկյանին անվանել է աշխարհի ամենասեքսուալ կին բռնցքամարտիկ:

1979 - Ջոշի Թուլիփ (ծն՝ Մումբայ, Հնդկաստան), դերասանուհի, "Femina Miss India" (2000)
1976 - Ռոնալդ Ձերիգյան (ծն՝ Ֆրեզնո, ԱՄՆ), նկարիչ
1958 - Ալթան Թան, քուրդ գրող և քաղաքական գործիչ

• Դիարբեքիրը ներկայացնող պատգամավոր Ալթան Թանը Մարդինում կայացած գիտաժողովի ժամանակ անդրադարձել է հայկական թեմատիկային և հայտարարել. «Ես՝ որպես քաղաքական գործիչ, օգտագործում եմ «ցեղասպանություն» բառը, արձանագրեք դա»։

1954 - Մկրտիչ Սուջյան, ջազ երաժիշտ, կիթառահար, ՌԴ մշակույթի վաստակավոր աշխատող (2010)
1954 - Կարինա Արմենյանց, դերասանուհի, ԱՄՆ դերասանական գիլդիայի անդամ (Screen Actors Guild)
1951 - Հովհաննես (Ջոն) Ներսեսյան (ԱՄՆ), Կոլումբիայի համալսարանի պրոֆեսոր
1927 - Արկադի Մարտիրոսով (ծն. Դոնի Ռոստով), գեղանկարիչ, ՌՍՖՍՀ վաստակավոր նկարիչ (1967)
1923 - Լևոն Մատինյան, հայ խորհրդային նյարդաֆիզիոլոգ
1930 - Հրայր Հովնանյան, ինժեներ-ձեռնարկատեր և բարերար
1918 - Վիկտոր Զարգարյան, ինժեներ

• Մեծ ներդրում է ունեցել Թբիլիսիի, Բաքվի և Երեւանի Հյուսիս-Կովկասյան երկաթուղային մայրուղու, մետրոպոլիտենի և տրանսպորտի զարգացման գործում:

1918 - Մխիթար Ջրբաշյան, հայ խորհրդային մաթեմատիկոս, ՀԽՍՀ գիտության վաստակավոր գործիչ (1964)

• Ներմուծել է «քվազիալիտիկություն» հասկացությունը և ստացել նոր արդյունքներ։

1909 - Խաչատուր Եսայան, նկարիչ, ՀԽՍՀ արվեստի վաստակավոր գործիչ (1956)

• Մարտիրոս Սարյանը  Եսայանին բնութագրել է որպես սուր դիտողություն և մեծ ճաշակ ունեցող վարպետ:

1907 - Գեդեոն Մարջանյան, հայ խորհրդային էնտոմոլոգ
1901 - Դմիտրի Շիկանյան, բալետի հայ սովետական արտիստ, դիրիժոր
1891 - Ալեքսանդր Բաժբեուկ-Մելիքյան, նկարիչ, Վրացական ԽՍՀ վաստակավոր նկարիչ (1961)

• Ընտանիքի անդամների հաշվարկներով՝ նա ստեղծել է շուրջ երկու հազար կտավ, որոնցից մոտ երկու հարյուրն էին մնացել: Մնացածները նա անողոքաբար ոչնչացրեցրել է։ Նրա մահվան տարում մնում էր 110 աշխատանք։
• Բաժբեուկի էրոտիկ-բանաստեղծական, հայեցողական-կամերային աշխարհը միշտ դիմակայում էր պաշտոնական սոցռեալիստական ծրագրին՝ միանալով չափավոր ընդդիմադիր «խաղաղ արվեստին»։

1886 - Տիգրան Մուշեղյան, գիտնական, ֆիզիոլոգ, մանկավարժ, հասարակական և քաղաքական գործիչ, Հայաստանի քաղաքացիական պատերազմի մասնակից

• Հայաստանում պիոներական կազմակերպության կազմակերպիչներից է։
• Հայաստանի պետական համալսարանում կազմակերպել է կենդանիների եւ մարդու ֆիզիոլոգիայի ամբիոնը:

1875 - Տիրան Չրաքյան (Ինտրա), արևմտահայ բանաստեղծ, գրող, նկարիչ և ուսուցիչ, Հայոց ցեղասպանության զոհ (մ. 1921)
1858 - Մարիա Լորիս-Մելիքովա, կոմսուհի, ֆրեյլինա՝ պալատական ազնվական օրիորդ թագուհու շքախմբում